Διάνοια, Φαντασία και Σιωπή... μετουσιώνοντας τον στοχασμό σε γνώση

Όσοι αγαπούν την εξερεύνηση, τον στοχασμό και την φιλοσόφηση γνωρίζουν πολύ καλά πως το αδιέξοδο είναι ένα από τα λιμάνια που πολύ συχνά αγκυροβολεί ο αναζητητής.

Παρόλο που αυτός ο προορισμός είναι απογοητευτικός και καθόλα μη θεμιτός, αποτελεί έναν σταθμό που καλεί τον αναζητητή να λύσει τα προβλήματα που τον οδηγούν εκεί.

Πολλοί αναζητητές, για την επίλυση αυτών αδιεξόδων, έστρεψαν και στρέφουν την προσοχή στους μηχανισμούς που χρησιμοποιούμε για να εξερευνήσουμε με το μυαλό μας τις όποιες έννοιες και τα όποια ζητήματα. Στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος μετουσιώνει τον στοχασμό σε γνώση. Στον τρόπο, δηλαδή, που το αφηρημένο, το άμορφο, το μη λεκτικοποιημένο αποκτά υπόσταση εντός των ανθρώπινων συλλογισμών.

Έτσι, πολλοί φιλόσοφοι και επιστήμονες έχουν επιχειρήσει να αποδώσουν, μέσω μίας μεθόδου, την κατάλληλη διαδρομή για την δημιουργία της ορθής γνώσης.

Όταν κάποιος θελήσει να εξερευνήσει τις ήδη υπάρχουσες απόψεις επί του θέματος, δεν γίνεται να μην προβεί σε έναν εξαιρετικό διάλογο με τον κύριο «σκέπτομαι άρα υπάρχω» René Descartes και τη περίφημη γνωσιοθεωρία του.

Αυτός ο ιδιαίτερος και ανατρεπτικός, για τα δεδομένα της εποχής του, φιλόσοφος δεν άφησε αστόχαστες δύο ικανότητες του ανθρώπου. Την διάνοια και την φαντασία.

Δύο πολύ σημαντικές οδοί μέσα από τις οποίες συλλαμβάνουμε και αντιλαμβανόμαστε τα ορατά και τα αόρατα της ζωής και του κόσμου. Δύο πύλες, θα μπορούσαμε να πούμε, μέσα από τις οποίες το μυαλό μας εξερευνεί, δημιουργεί και γνωρίζει.

Ο René Descartes θεωρεί την διάνοια πολύ σημαντική, γιατί μέσω εκείνης συλλαμβάνουμε με απλότητα το αυθεντικό. Ενώ την φαντασία μαζί με τις αισθήσεις τις θεωρεί κατώτερες γνωστικές δυνάμεις, τις οποίες δεν μπορούμε να εμπιστευόμαστε με την ίδια βεβαιότητα.

Μέσα από τη φαντασία, βρίσκουμε ένα θαυμαστό «ονειρικό» τοπίο. Θα βρούμε ανθρώπους, ζώα, φυτά, θεούς, αγγέλους, θαλάσσιες μάχες, χορούς και τόσα άλλα.

Η φαντασία δίνει μορφή και εικόνα σε όλα εκείνα που κυκλοφορούν μέσα στο μυαλό, είτε συνειδητά, είτε ασυνείδητα. Ή μπορεί και να τεκμηριώνει τις λέξεις που διαβάζουμε. Όπως ακριβώς αυτή τη στιγμή που θα σου ζητήσω να φανταστείς ένα λευκό άλογο, που έχει μεγάλα φτερά και πετά στον ουρανό, ανάμεσα από τα σύννεφα, αλλά αποφασίζει να προσγειωθεί στη γη γιατί ξαφνικά βρέχει και θέλει α ανοίξει την κόκκινη ομπρέλα του για να μην βραχούν τα μωβ παπούτσια του. Η φαντασία σου έχει πιάσει δουλειά και μετατρέπει τις λέξεις σε εικόνες σχεδόν αυτοματικά.

Η διάνοια από την άλλη όχθη, που θεωρείται από τον René τόσο σημαντική, είναι το αντίθετο δίδυμο της φαντασίας.

Όταν περνά κανείς μέσα από την πύλη της διάνοιάς, βρίσκει έναν κόσμο άμορφης, αφηρημένης αγνότητας. Βρίσκει αριθμούς, έννοιες και ουσίες. Είναι δύσκολο να μιλήσει κανείς για αυτό το μέρος, καθώς είναι ένα μέρος χωρίς καμία απολύτως εικόνα. Η διάνοια εξετάζει τα πράγματα χωρίς «σωματική παράσταση», όπως το θέτει ο Descartes.

Σκέψου, για παράδειγμα, τον αριθμό τρία...Όταν σκεφτόμαστε την «τριάδα», την έννοια και την ιδέα της τριαδοποίησης, χρησιμοποιούμε τη διάνοιά μας. Ενώ όταν προσπαθούμε να τεκμηριώσουμε την ιδέα εφαρμόζουμε τη φαντασία μας στη διάνοια, όπως αν φανταστούμε τρεις αδερφές, τρία αυτοκίνητα, τις κορυφές ενός τριγώνου ή ακόμη και την τριαδικότητα του θεού, πατήρ υιός και πνεύμα.

Ένας άλλος τρόπος αντίληψης της διαφοράς αυτής είναι με την βοήθεια της άλγεβρας. Όταν έχω το «x» ή το «y» χρησιμοποιώ αφηρημένες έννοιες προσέγγισης και λειτουργεί η διάνοια, ενώ όταν προσθέτω περιεχόμενο σε αυτά τα γράμματα, όπως για παράδειγμα x = 4 ή y = φυτό, τότε χρησιμοποιώ τη φαντασία.

Σύμφωνα με τους στοχασμούς και τις παρατηρήσεις του, ο Descartes, κατέληξε στο συμπέρασμα πως η διάνοια είναι η πιο σημαντική, γιατί μόνο με αυτήν μπορούμε να συλλάβουμε την αλήθεια. Ενώ τη στιγμή που αρχίζεις να τεκμηριώνεις και να χρωματίζεις το έργο της διάνοιάς σου και του δίνεις αισθητηριακές ιδιότητες ή «σωματική» αναπαράσταση, γίνεται λιγότερο καθαρό.

Οι φιλόσοφοι και στοχαστές που υπήρξαν πριν την ανάπτυξη της τεχνολογίας και των επιστημών, όπως τις γνωρίζουμε σήμερα, είχαν ως μόνο μέσο τεκμηρίωσης των στοχασμών τους, την ενδελεχή παρατήρηση. Ένα μέσο που έχει αποδειχτεί εν τέλει ικανό στην διεξαγωγή ορθών συμπερασμάτων, καθώς οι παρατηρήσεις αποδείχτηκαν, αργότερα, ορθές με τη βοήθεια των επιστημών και της τεχνολογίας. Βέβαια για τη καλή λειτουργία αυτού του μέσου, προϋπόθεση ήταν και η ύπαρξη ενός ταλαντούχου και ικανού παρατηρητή.

Στα παραδείγματα που δόθηκαν παραπάνω κάναμε αυτό ακριβώς. Δεν στοχαστήκαμε βέβαια, αλλά χρησιμοποιήσαμε την παρατήρηση της βιωματικής εμπειρίας για τον έλεγχο μίας ήδη υπάρχουσας πληροφορίας, μέσα από τα φίλτρα της φαντασίας και της διάνοιας.

Όμως, πως θα μπορούσαμε να παρατηρήσουμε, μέσα στις ήδη υπάρχουσες εμπειρίες μας, αυτό που ισχυρίστηκε ο Descartes; Πως η διάνοια συλλαμβάνει την αλήθεια;

Αρχικά, θα πρέπει να έχουμε την εμπειρία σύλληψης μίας αλήθειας. Κάτι που δεν είναι βέβαιο πως κατέχουμε σε κάποια από τις εμπειρίες μας, όσο και αν θα θέλαμε να έχουμε τον ισχυρισμό μίας τέτοιας δήλωσης.

Ψάχνοντας στις εμπειρίες μου για μία αντιστοίχιση, η πιο κοντινή που εντόπισα, ήταν η κατάσταση σιωπής. Όχι, η σιωπή που κάθεσαι 10- 20 λεπτά αμίλητος. Αλλά εκείνη στην οποία θα βρεθείς εκ προθέσεως, για 10-15-24 ώρες, χωρίς κανέναν εξωτερικό περισπασμό που θα τροφοδοτήσει τις αισθήσεις, την φαντασία, τους ήχους και τις εικόνες.

Μια εμπειρία μοναδική, καθώς είναι σαν να ξεκινάς την ανάβαση ενός βουνού. Που όσο πιο ψηλά προχωράς, τόσο περισσότερο απαλλάσσεσαι από τη ρύπανση της ατμόσφαιρας και του ανθρώπινου πολιτισμού που σε συνοδεύει εξωτερικά και εσωτερικά. Και σαν προσεγγίζεις την κορυφή στολίζεσαι με την καταπληκτική καθαρότητα, τόσο του μυαλού και των αισθήσεων, όσο και του περιβάλλοντος.

Έχεις βιώσει κάποια τέτοια στιγμή; Όπου όλα είναι φρέσκα, καθαρά, λαμπερά και διάφανα;

Αυτό βρήκα μέσα στη σιωπή. Ακριβώς αυτήν την στιγμή, την οποία ακολουθεί μία πρωτοφανής διαύγεια και καθαρότητα. Μία καθαρή, αμόλυντη στιγμή, που ετοιμάζει το μυαλό για απερίσπαστο στοχασμό και συλλογισμό. Απαλλαγμένο από τα σκουπίδια της σκέψης. Μια στιγμή που οδηγεί στην φανέρωση, στην αποκάλυψη μίας εμπειρίας που σταδιακά μπορεί να μετουσιωθεί σε γνώση.

Και φυσικά, ήταν πολύ εμφανές για εμένα, πως αυτή η στιγμή, η στιγμή που φαίνεται να ενεργοποιείται η διάνοια, δεν είναι εύκολο να περιγραφεί με λέξεις, αφού δεν έχει εικόνες, σώμα και μορφή. Είναι διαφορετική από τις συνηθισμένες σκεπτομορφές που γευόμαστε με την σκέψη μας και εκφράζουμε με τις λέξεις.

Δεν ξέρω αν έχω συλλάβει κάποια αλήθεια μέσα στις σιωπές μου, αυτό μένει να το αποκαλύψει το μέλλον. Όμως, μπορώ να πω με σιγουριά πως όταν περάσεις τα σκουπιδοστρώματα του μυαλού, έχεις υψηλές πιθανότητες καθαρής θέασης του στόχου του στοχασμού σου.

Βέβαια, αυτό είναι κάτι που προϋπήρχε του αγαπητού René, μιας και πολλές φιλοσοφίες της αρχαιότητας φαίνεται να γνώριζαν πολύ καλά αυτήν την λειτουργία και γι' αυτό πρότειναν ανάλογες διεργασίες και διαλογισμούς.

Εσύ μπορείς να εντοπίσεις ένα ταξίδι στον κόσμο της διάνοιάς σου, ανάμεσα στις χιλιάδες εμπειρίες σου; Ένα ταξίδι στο οποίο περπατάς μέσα στην αγνότητα, το άμορφο, το αφαιρετικό; Εκείνο το ταξίδι, που δεν περιγράφεται με πολλά λόγια, γιατί οι λέξεις μπορεί να καταστρέψουν την ατμόσφαιρα;

Ίσως, ο Descartes να είχε δίκιο... ίσως... η διάνοια να είναι ο φανός σύλληψης της αλήθειας.

Αν θέλεις να διαβάζεις περισσότερα άρθρα σαν και αυτό, γίνε μέλος της παρέας μας, κάνοντας την εγγραφή σου στο NewsLetter του Compose a DreamLife.